usul nedir?

USÛLU'L - FIKIH

    "Usulü fıkıh ilmi, şer'î hükümleri edille-i tafsiliyesinden, yâni: muayyen, müşahhas delillerinden   istinbata vesile olan bir ilimdir. Başka bir tarif ile "şer'î hükümleri" şer'î deliller ile ispat haysiyetile bu hükümler ile bu   delillerden   bahseden bir ilimdir.

   Meselâ: bey' helâldir.   Bey'in   bu   helâl   olması, bir hükmü şerîdir.   Bu hükmü şer'î   ise   bir   delili şer'î olan ( ...) âyet-i celilesinden   istinbat   olunmaktadır.   İşte bize bu gibi istinbat yollarını vuzuh ile bildirecek olan, usulü fıkıh denilen yüksek bir ilimden   ibarettir.

    Fıkıh, ibadata, muamelâta, ukubata ait bütün şer'î meseleleri ihtiva eden, İslâm hukukunu vücude getiren malûmatın heyeti mecmuasıdır. Bunun mübtena aleyhi, istinatgahı, yegâne kaynağı da edille-i erbaa denilen kitabullah   ile sünnet-i nebeviyeden ve icmaı ümmet ile kıyası fukahadan ibarettir.   İşte bu dört esas, fıkhın usulünü teşkil etmektedir.

    Maamafih ilmi usul, tefsir,   hadis, fıkıh, belagat, lisaniyat, ilmi âdâb gibi birçok ilimler   ile de alâkadardır, bu   ilimlerden de istimdat eder, bu cihetle gayet geniş mevzuları   daire-i tetkikine   alır.

      Hükmü şer'î, bizim gibi kulların fiillerine   müteallik olup şarii mübinin hitabile sabit olan farziyet, vücub, nedb, ibaha, hıll, kerahat, hürmet, sıhhat, fesat, butlan gibi şeylerden herhangi biridir.

    Meselâ: mükellef   bir   insanın yaptığı bir ibadetin farz veya vacib veya sünnet olduğuna ve akd   eylediği   bir muamelenin sahih, nafiz veya fâsid, gayri nafiz bulunduğuna   ancak   şarii   hakimin   o   husustaki   beyanile   muttali   oluruz.

    Delili   şer'î,   kendisine   sahih   surette nazar edilmesi, bilinmesi, matlûp olan bir hükme insanı kavuşturan nazmı Kur'ânîden veya Sünneti nebeviyeden veya İcma' ile Kıyastan   herhangi   biridir.   Meselâ : (kadınlardan size helâl olanlar ile evleniniz..) nazmı şerifi, bir şer'î delildir. Buna nazar edince izdivacın meşru, helâl bir muamelede olduğunu anlamış oluruz.

   Kitap ile, yâni: Kur'anı mübîn ile Sünneti nebeviyyenin ihtiva ettiği   delillere «edille-i semiyye» denir ki, bunlar, şarii mübinden sübutları ve birer hükmü şer'iye delâletleri itibarile şöylece dört kısımdır. Bu cihetle matlubu ispat bakımından kuvvetleri de mütefavittir.

(1) : Sübutu da, delâleti de kat'îdir. Bütün   âyat-ı Kur'aniyenin   sübutu kat'îdir. Çünkü en muazzam, mükemmel bir tevatür ile Resul-ü Ekrem'den kelâmı ilâhî olmak üzere menkuldür.   Bunlardan müfesser ve muhkem denilen âyetlerin ise sübutları kat'î olduğu   gibi delâletleri de kat'îdir.

(2) : Sübutu kat'î, delâleti zannîdir. Müevyel denilen âyetler ile tevatüren menkul olup elfazı   müevvel bulunan hadisler gibi ki, bunların sübutları tevatür ile olduğu cihetle kat'îdir. Fakat lâfızları müteaddit mânâlara şâmil olduğundan bunlardan hangi birine delâletleri zannîdir.

(3) : Sübutu zannî, delâleti kat'îdir. Haberi âhad kabilinden olup elfazı, müfesser veya muhkem olan ahadis-i şerife gibi.

(4) : Sübutu da delâleti de zannîdir. Haberi ahaddan olup elfazı müteaddit mânâlar arasında müşterek olan ahadis-i şerife gibi." (Ö.Nasuhi Bilmen, "Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye" KAMUSU, C/1, sh:38-39. Bilmen Bas. ve Yay.1985.İst.)

    Fıkıh ilmi usûlü, metodolojisi. Usûlü'l-Fıkıh; sözlükte, usûl ve fıkıh kelimelerinden meydana   gelmiş bir terkiptir.   Usûl, "asl" kelimesinin çoğuludur. "Kökler, asıllar, üzerine bir şey bina edilen şey" manalarınadır. Sözlükte,   anlayış   anlamına gelen fıkıh ise, din ıstılahında; "Tafsîlî delillerden çıkarılmış olan şeri-amelî hükümleri bilmektir" şeklinde   tarif edilir. Buna göre usulü'l-fıkıh sözlükte; fıkhın asılları, fıkhın delilleri manasına gelmektedir. Usulü'l-fıkıh, ıstılahta "Müctehidin, şer'î amelî hükümleri tafsîlî delillerinden çıkarabilmesi   için   gerekli olan kural ve prensiplerdir" diye tarif edilmektedir. (Âmidî, el-İhkâm fi Usûlü'l-Ahkâm, c/l, sh:7 vd.   Şâkiu'l-Hanbelî, İlmi Usûlü'-Fıkıh, 31 vd; Abdülvehhâb Hallâf İlmi Usfilü'l fıkh, 11; İbrahim Kâfi Dönmez, İslâm   Hukuk   Esasları, terc. 23, 24).

     Bu tariflerden   anlaşıldığı üzere usulü'l-fıkıh bir metodoloji ilmidir. Metotlarını belirlediği   ilim ise fıkıhtır. O halde bu ilim fıkıh metodolojisi ilmi   demektir. Bu ilme İslâm hukuk   metodolojisi denilmesinin uygun olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü fıkıh, sadece hukuk ilmi değildir.   Hukuk, fıkhın   bölümlerinden   biridir. İslâm hukukunun çeşitli   dalları   fıkıh   içerisinde ele   alındığı gibi, ibadetler de fıkıh içerisinde yer almaktadır. Dolayısıyla ibadetle ilgili hükümlerin kaynaklardan çıkartılma metotları da usulü'l- fıkıh tarafından belirlenmektedir. Bilindiği gibi, İslâmî hükümlerin alındığı kaynaklar   temelde ikidir. Bunlar Kûr'ân ve Hadistir. Fakat her meseleye ait hüküm Kur'ân ve Hadiste   her zaman aynıyla mevcut ve açık değildir. Ya da Kûr'ân ve Hadisteki lâfızlar, emir, nehy, hass, amm vs. gibi değişik biçimlerde varid olmuştur.

     Karşısına   amelî bir problem çıkan müctehid, bu problemin dînî hükmünü ortaya koymak   için   Kur'ân'ı   ve Hadisi   araştırır.   O   mesele   ile   ilgili olan âyet veya hadisin   ne   tür bir   kalıpta   olduğunu araştırır. Mesela lafız emir kalıbı ile gelmişse, emrin   vücup ifade ettiğini bildiren usûl kaidesini göz önüne alarak o hükmün farz olduğuna hükmeder. Cevabını açıkça bulamazsa, hükmü açıkça belirlenen benzer problemlere kıyasla, dinin temel ilkelerini göz önüne alarak ve daha başka temel kaidelerden   yararlanarak bu problemleri çözüme kavuşturur. İşte müctehidin hüküm çıkarabilmek   için   yararlandığı kaideleri tesbit eden ve içeren ilme   usulü'l-fıkıh (fıkıh usûlü) denilir.   Demek oluyor ki; usulü'l fıkıh;   müctehidin,   Kûr'ân   ve   Hadisten hüküm   çıkarabilmek   için   ihtiyaç duyduğu kural ve kaidelerden meydana gelen bir ilimdir.   ( Hüseyin KAYAPINAR)

A. AZİZ

USÜL NEDİR?

Lügat anlamı : Asıl. Ana, baba. Cedler. İstinadgah. Racih delil, kaide. Asıllar, kökler, temeller. Tarz, metod, tertib. (Büyük Lügat, Usül maddesi. sh: 1026)

Istılahi anlamı: Bir ilmin asıl mevzuundan önce öğrenilmesi lazım gelen esaslar. Bir hedefe ulaşmak için tutulan düzenli yol. (Büyük Lügat, Usül maddesi. sh: 1026)

Usul-ü Erbaa : Edille-i Şeriyye.Fık. Fıkıh ilminin istinad ettiği deliller:

1- Kitap, yani Kur'an-ı Kerim'de ki deliller.

2- Sünnet

3- İcma-ı Ümmet.

4- Kıyas-ı Fukaha.

Usul-ud-din : İlm-i Kelam.

Usuliyun : Fıkıh Usulüyle uğraşan İslam alimleri. Usul-ü Fıkıh müellifleri.

Usul-i Fıkıh : Daha önce açıklamıştık.

Usul ilmi kadar önemli bir ilim dalı yoktur. Günümüzde çeşitli meslek dallarında ihtisaslaşma yolunda gelişen teknoloji ve bu teknolojiye ayak uydurabilmek için insanların tüm enerjilerini harcamaları usul ilminin önemini ortaya koymaktadır.

İslami ilimlerin tahsilinde ki engeller mü'minlerin kamil manada ilmi riyaseti elde etme noktasında fetret dönemi yaşadıklarını söyleyebiliriz. İster tefsir sahasında, ister hadis sahasında isterse fıkıh alanında olsun mü'minlerin belli ilimleri elde edebilmeleri için mutlaka usül ilimlerine riayet etmeleri şarttır. Günümüzde kendilerini müctehid zanneden bazı gafil ilahiyatçı Prof'ların düştüğü asıl hata bu usül meselesidir. Ellerine aldıkları Kur'an'dan heva ve heveslerine göre hüküm çıkardıklarını ve müctehid ulemanın ictihadlarını çürüttüklerini zannetmektedirer. Oysa bu modernist gafillerin ister tefsir konusunda, ister hadis konusunda, isterse fıkıh konusunda ileri sürdükleri yorumlarının ilmi edeb noktasından hiçbir kıymeti yoktur.

İlim ehli İslam'i meselelerde konuşabilmek ve yazabilmek için hangi usullerle çalıştıklarını, hangi edebe riayet ettiklerini, kendilerinden önceki ulemanın takip ettikleri ilim elde teme yollarını nasıl takip ettiklerini çok hassas bir şekilde ortaya koymuşlardır. İlim ehli olmak isteyen Prof'ların önce ulemanın ilim elde etmede takip ettikleri silsileyi çok iyi anlamaları o büyüklerin yolunu takip etmeleri şarttır.

Yoksa hem kendileri helak olurlar, hem de kendilerine uyan avanelerini helak ederler. Mahşer günü beyan edilecek mazeretlerin ve özür beyan etmelerin hiçbir öneminin olmayacağının, ağlama-sızlamaların fayda sağlamayacağı kesindir.

Bir müctehidi taklid etmeyi hevalarına yediremeyenler; mezhebsizlik fitnesine bulaştırdıkları o kadar insanın vebalini nasıl üslenmektedirler? Yazar çizer arasında çokça zikredilen ve imamlara atfedilen şu mübarek lafza bir bakalım. Bu lafzı söyleyen imamlar kimler için ve neyi kastederek söylediklerine bir bakalım. İmam-ı Şarani (rh.a) tarafından dört mezheb imamına atfedilen söz şudur : "Sahih hadis varsa benim mezhebim odur." Tabii imamlar bu sözü söylerken ne demek istemişler bir de ona bakmak lazımdır. Konu ile ilgili tarihten ve büyük imamlardan tek bir misal vererek konuyu kapatmak istiyorum.

"Ebu'l-Hasen Muhammed b. Abdilmelik el-Keracî eş-Şâfii (458-532)' nin — Fakih ve Muhaddis idi— sabah namazında kunutu okumadığı ve «Bence Rasûlullahın sabah namazında kunutu terkettiği sahihtir.» dediği nakledilmiştir.

Ben de —yâni es-Subki— sabah namazında kunutu bir müddet terketmiştim. Sonra öğrendim ki, Rasûlullahın sabah namazında okuduğu sahih olan kunût, Ri'l ve Zekvân kabilelerine, ayrıca sabah namazı dışında da ettiği beddua imiş. Sabah namazında kıyamdan sonra kunût duasını mutlak olarak terk etmesine gelince, bu konuda İsa b. Mâhân'ın rivayet ettiği bir hadis vardır; İsâ hakkında, malûm olduğu üzere tenkidler mevcuttur. (1) Onun hakkında söylenenleri zikretmenin yeri burası değildir. Sonra tekrar kunutu okumağa başladım; şimdi artık kunutu okuyorum. Burada eş-Şâfiî'nin sözüne ters düşen bir-şey yoktur; bunun sebebi bizim görüşümüzün kusurudur.» İmam es-Subki'nin sözü sona erdi.

Bu sözler, düşünen kimseler için ne kadar ibretlidir!. İbn Ebi'l-Cârud'un —ki o eş-Şâfiî'nin tilmizlerindendi ve ilimdeki mevkii malumdur— ve onun gibi, belki ondan daha âlim olan Ebu'l-Velîd en-Neysâbûrî (v.349) 'nin — o da, sadece râvi değil, hem rivayet hem de dirayet ehli imamlardandı — hâli böyle olursa; bununla birlikte, yemin ederek, eş-Şâfiî (150-204) nin mensûh olduğunu kabul ettiği için bilerek terkettiği bir hadis ile amel edilmesinin eş-Şâfiî'nin görüşü olduğunu ileri sürerlerse, bu âlimlerin hâli bu olursa, zamanımızdakilere ne demeli! eş-Şâfiî'nin bir tek fıkhi görüşünü bile anlamaktan âciz olanların, eş-Şâfiî'nin bu sözü ile amel etmeleri caiz midir?

H. 257-282 tarihleri arasında vefat eden 9. tabaka ricalinden bahsederken, sonunda şöyle demiştir: «Yâ Şeyh, nefsine acı ve insaf et, şu huffâza kötü gözle bakma, onları kusurlu görme, ve onların zamanımızdaki muhaddisler gibi olduğunu da zannetme. Hâşa ve kellâ, zamanımız muhaddislerinin en büyükleri içerisinde bile, onların ilmî seviyelerine erişebilecek bir kimse yoktur, öyle sanıyorum ki sen, aşırı gittiğin şahsi görüşlerin sebebiyle, sözle olmasa bile lisan-ı hâl ile «Ahmed (b. Hanbel) de kim? Îbnu'l-Medînî neyin nesi? Ebû Zur'a ve Ebû Dâvud da kimmiş?» diyorsun. Ya hilim ile sükût et veya ilimle konuş. Faydalı ilim, şu saydıkların gibilerden gelen ilimdir, lâkin senin fıkıh imamlarına olan nisbetin, zamanımızdaki muhaddislerin hadis imamlarına olan nisbeti gibidir. Ne biz, ne sen; fazilet sahiplerinin faziletini ancak fazilet sahipleri bilir.»

Bunlar, munakkıd Hafız ez-Zehebî'nin sözleri. O ki, son devirlerin büyük muhaddislerinden pek çoğunun yaşadığı H. 3. asırda yaşamıştı. Bu asrın başında, imam İbn Dakîkil-İyd (v. 702), sonunda da Hafız İbn Receb el-Hanbelî (v. 795) vardı. Allah hepsine rahmet eylesin, bunlara bak da ibret al, hakikati gör.

Bu imamlardan birinin, ilmin tamamını ihata ettiğini iddia etmesi bir yana, kendi şahsı için ilim iddiasında bulunduklarını bile görmedik. Bununla birlikte onlar, sünnete vukuf ve lafızlarına, isnadlarına ve mânâlarına vakıf olma hususunda haris idiler. Ali b. el-Medînî (161-234) şöyle demiştir: «Hadisin mânâlarını kavramağa çalışmak ilmin yansı, rical de öbür yansıdır.»

İşte Ebu'I-Hasen el-Keraci (458-532)!

Gördüğün gibi es-Subkî (683 - 756) ona «Fakih ve Muhaddis» demiş, talebesi es-Sem'ânî (467-510) de «imam, vera' sahibi, âlim, fakih, mufti, muhaddis, şâir, edib» unvanlarını vermiştir. (2) Buna rağmen, mezheb imamına muhalif olarak hadîsin sahih olduğunu ve imamının «Sahih hadîs varsa, benim mezhebim odur.» ve «Benim görüşümü terkedin, hadisle amel edin» sözlerine dayanarak kunutu terketmiştir. Bununla birlikte, kendisinden sonra gelenler onu tenkid etmişleridir; es Subkî de bunlardan biridir, Tabakâtu'ş- Şâfiiyye, VI, 138, 139'da onun terceme-i hâlini verdikten sonra, mezkur görüşüne temas ederek şöyle demiştir: «Onun önünde, aşılması son derece zor iki engel vardır. Kunutun nehyedilmesiyle ilgili hadisin sahih olmasına gelince, heyhat, bunu tesbit edebilmesi çok zordur. Kunutun terkedilmesinin eş-Şâfiî'nin mezhebi olduğunu kabul etmesi de aynı şekilde zordur.»

İmam et-Takî es-Subkî (683 - 756) de, üzerinde yetiştiği Şafiî mezhebine uyarak sabah namazlarında kunutu okuyordu. Sonra el-Kerâcî'nin bu meselesine muttali olunca kunutu terketmiştir. Daha sonra tekrar kunûta döndüğünü görüyoruz. es Subkî haklı olarak «Müctehid-i mutlak» veya «Müctehid fi'l-Mezheb» olarak vasıflandırılmıştır. Onun muasırı Hafız ez-Zehebî (673-748) onun, hadîs ve fıkıh ilminde asrının şeyhi olduğunu söylemiş ve es-Subki Şam'da Emevî Camii'nin hatibliğine tayin edildiğinde, onun hakkında: «Hâkim, Bahr, Takî, asrın bütün şeyhlerinin en hafızı, en müttakîsi, onlann en büyük kadısı Ali (3) üzerine çıktığında, Emevi câmiinin minberi ona müheyya olsun!» beytini söylemiştir.

Bu derece ilim sahibi olduğu halde, es-Subkî bile böyle tereddüdde kalırsa, ondan daha aşağı derecede bulunan bir kimsenin, eş-Şâfiî'nin sözünün zahirine sarılıp da; hem kendinin hem de başkalarının kafasını karıştırıp, müslümanların bizce de kabul edilen muteber ve mutemed imamlarından birinin sözü ile amel ettiğini ileri sürerek, sahih olan her hadisle amel etmeğe kalkışması caiz olur mu?

Başkalarının başına gelenlerden ibret alıp da, küçüklüğümüzden beri, Allanın kendisine uymamızı nasib ettiği bir imamın görüşlerine tâbi olmamız gerekmez mi?

Sonra es-Subkî (683-756), mezkûr risalenin 106. sayfasında, Ebû Şâme el-Makdisî (599 - 665) ye ait ve içersinde mevzuumuzla ilgili kısımlar bulunan uzun bir metin nakleder ve bu metnin başında es-Subki «İbnu's-Salâh'ın tilmizi ve en-NeVevî'nin şeyhi Ebû Şâme der ki...» diyerek daha sonra onun sözünü nakleder. Bunun sonunda Ebû Şâme şöyle demektedir : «Buna ancak, içtihadı malum olan bir Alim kalkışabilir ki, eş Şafiî (150-204)'nin «Benim görüşüme muhalif bir hadîs gördüğünüz zaman, hadisle amel edin, benim görüşümü terkedin.» sözüyle kasdettiği böyle bir kimsedir, yoksa herkes bu işe kalkışacak demek değildir.»

Muhaddis, fakih, takva sahibi imamlardan naklettiğimiz bu son derece mühim açıklamalar neticesinde, eş-Şâfiî'nin bu sözüyle kimi kasdettiğini ve onun; aslında böyle olmadıkları halde, ilme ve âlimlere karşı büyüklük taslayanları kasdetmediği anlaşılmış olmaktadır." Usül derken nasıl bir usülden bahsettiğmiz herhalde daha iyi anlaşılmış oldu değil mi? Anlayana sivri sinek saz, anlamaya davul zurna az!

Allahü Teala (cc) mü'min kardeşlerimi bu fitneden (mezhebsizlik ve reformculuk) FİTNESİNDEN emin eylesin. AMİN

(1) Muhaddislerin onun hakkındaki sözleri için bkz: Mizânu'l-İ'tidal, III, 319 (Mütercim).

(2) et-Tâc es-Subkî, Tabakâtu'ş-Şafiiyyeti'l-Kubrâ, VI. 138.

(3) et-Taki es-Subki'nin adı Ali, tam adı da Ali b. Abdilkafi es-Subki'dir. (Muhammed

Avvame, İmamların Fıkhi İhtilaflarında Hadislerin Rolü, sh:37-41)

USUL-Ü TEFSİR
     Tefsir   usûlü ya da İlmu Usûli't Tefsir, Kur'ân-ı Kerim'in insanlar tarafından anlaşmasına yardımcı olmak üzere onu, insanların zihinlerine,   akıllarına   yaklaştırma çalışmaları diyebileceğimiz   tefsirin ve müfessirlerin   prensiplerini,   şartlarını   ve çerçevesini belirleyen, tarihini   tesbit   eden ilim veya ilimlerin hepsine birden verilen isimdir. Zaman zaman "Kur'ân ilimleri" (Ulûmu'l-Kur'ân) adıyla da anılmıştır. Hattâ ilk devirlerde Tefsir usûlü yoktur, Ulûmu'l-Kur'ân vardır   ve   bu   iki   kavram   birbiri   yerine kullanıla gelmiştir.

   Tefsir usûlü, Allah kelâmı olan Kur'ân üzerinde her önüne gelenin beşerî bir takım arzu ve heveslerle Kur'ân   lâfızları   üzerine yüklenilmesi   mümkün   olmayan manâlar yüklemeye kalkışması ve böylece   manevî   bir tahrif   yoluna   gidilmemesi   için ortaya çıkmış ve duyulan ihtiyaç ölçüsünde   gelişmiş   bir   bilim   dalıdır. Meselâ   Hz. Peygamber (s.a.s.) hayatta   iken nasıl onun   dışında   herhangi   bir   insanın   tefsirine   ihtiyaç   duyulmamışsa   aynı   şekilde Tefsir usûlüne de ihtiyaç   duyan   olmamıştır. Çünkü sahabe-i kiramın, Kur'ân'ın lâfızlarının delâleti üzerinde herhangi bir tereddüdü veya sorusu olduğunda hemen vahiyle desteklenmekte olan Peygamber'e müracaatla müşkilini halediyordu. Bu yüzden Asr-ı Saâdet'te tefsir usû-lü'nün varlığından   bile   bahsedilmemektedir.

     Ama İslâm âleminin sınırları   genişleyip   Arap   olmayan   unsurların da   İslâm'a    girmesiyle   H. II. asırdan başlayarak tefsire duyulan ihtiyaç yanında, tefsirin kontrol altına alınması ve dolayısıyla   prensiplerinin   konulması,   bir   çerçeve   çizilmesi, her   önüne   gelenin -bu arada sapık bir   takım mezheb sâliklerinin   kendi mezheblerini terviç eder mahiyette aslı astarı olmayan, herhangi   bir   ilmî ve şer'î dayanaktan yoksun- bir takım tefsir ve te'villerde bulunmaya kalkışmaması   için   bir   takım ön şartların tesbit edilmesi ihtiyacı da bunun peşinden ve kendiliğinden   ortaya   çıkmıştır.

    Dolayısıyla   tefsir    usûlü'ne ilişkin ilk eserler de, ilkönce tefsirlerin mukaddimeleri şeklinde olmak üzere zamanla müstakilleşerek ulaşabildiğimiz kadarıyla H. III. asırda kaleme alınmış olmalıdır.   Aynı   zamanda    meşhur    bir   mutasavvıf    olan    Haris el-Muhâsibî (öl. 243/857)'nin "el-Akl   ve   Fehmu'l Kur'ân"   adlı eseri bu sahadaki ilk müstakil çalışma olarak takdim edilmektedir.    Daha sonraları     Ali İbn   İbrahim   el-Hûfi   (öl. 430/1038)   tarafından   kaleme alınan   "el-Burhân fi Ulûmi'l-Kur'ân"ına   bu   sahadaki   ilk   eserdir   diyenler de   vardır.

    Oldukça dağınık ve sistematik olmaktan uzak ilk çalışmalardan sonra tefsir Usûlü'nde ilk ciddî çalışma   herhalde   Ebu'l-Ferec İbnu'l-Cevzî   (öl. 597/1200) tarafından yapılmış olmalıdır. Bu sahadaki   "Funûnu'l-Emân fi Ulûmi'l-Kur'ân" (Hasen Ziyâuddîn Itr tahkiki ile Beyrut 1408/1987) ile "Acâibu Ulûmi'l-Kur'ân" (Abdulfettâh Aşur tahkiki ile Kahire)   anılan   tefsir   usûlü çalışmalarının ana kaynaklarından olması hasebiyle önemlidir.   Acâibu Ulûmi'l-Kur'ân ise daha sistematik olup Kur'ân   ilimleri onbir bâb'a ayrılarak incelenmiştir. Bundan iki asır sonra ez-Zerkeşî (öl. 794/1392)'nin   yazdığı,   "el-Burhân tî Ulûmi'l-Kur'ân"da   Kur'ân   ilimleri 47; Suyûtî (öl.911/1506)'nin   en-Nikayesi'nde 55; et-Tahbîr fi Ulûmi't Tefsîr'inde 102 ve bu sahadaki en meşhur   eser   olan   el-itkan fi Ulûmi'l Kur'ân'ında 80;    İbn Akîle   el-Mekkî (öl. 1150/1737)'nin ez-Ziyâde ve'l ihsan fi Ulûmi'l-Kur'ân adlı eserinde de 150 ilim olarak ele alınıp incelenmiştir (Abdulğafur Mahmud Mustafa Cafer, Dirâsât fi Ulûmi'l-Kur'ân, Kahire 1987, s. 49-60; Ali Turgut, Tefsir Usulü ve Kaynaklarr, İstanbul 1991, s.13-43; Mennâ el-Kattân, Mebâhis fi Ulûmi'l-Kur'ân, Kahire 1981. s. 8-10).

     Bu eserlerden   sonra   zamanımıza   kadar ve zamanımızda yazılan tefsir usûlü sahasındaki müstakil eserlerde herhangi bir yeniliğe rastlamıyoruz. Belki bir takım sivriler tarafından, anılan klasikleşmiş   eserlerdeki   bazı   ilimlerin reddedilmesi   veya   sınırlandırılması   veya   inkârı   gibi bir   takım   şaz   ve   genel   kabul   görmeyen   girişimler   söz   konusu   olabilmiştir.

    Bunların   dışında   tefsîr usûlü sahasında yukarıda anılan eserlerde söylenilecekler söylenmiş, genel hatlar çizilmiş, prensipler oturtulmuştur ve bu yüzden yeni bir şeyler söylemeye aslında pek gerek de   kalmamıştır. O halde yapılan ve yapılacak   olan   belki   bu eserlerdeki   bilgileri   biraz daha   sistematize   etmek,   daha   kolay   anlaşılır ve istifade edilir hale getirmektir ki genelde yapılan da budur.

   Bütün bu çalışmalar   İslâm'ın   birinci   derecede   kaynağı   olan Kur'ân-ı Kerim'i tahriften korumak, ondan insanlığın istifadesini kolaylaştırmak ve daha yaygın hale getirmek gayesine yöneliktir.    Bu hizmeti yanında Kur'ân'a bakış açısını daraltmak ve Kur'ân'ı tefsire girişecek olanların   önüne   aşılması   oldukça   zor   görünen   engeller   koymak   suretiyle cesaretlerini kırmak   gibi   bir   fonksiyonundan da   bahsedilebilir.

    Ama asırlar   boyu süren tecrübeler, hem de Kur'ân'ı   ve   İslâm   şeriatını bozma veya yozlaştırma   çalışmaları   karşısında   tefsir usûlü âlimlerinin tesbit edip koyduğu ön şartlar da neticede "Bir müfessirde olmazsa olmaz" özelliğine sahip şartlardır.

    Bu cümleden olmak üzere bir müfessirin   herşeyden   önce   sağlam   ve   sağlıklı   bir   inanca sahip, müttakî bir mü'min olması, tefsire başlarken kendi şahsî arzu ve heveslerinden, indî düşüncelerinden kendini soyutlaması, tefsire ilk önce Kur'ân'ı Kur'ân'la tefsirle başlaması, onda bulamazsa Hz. Peygamber'in hadislerine ve sünnetine, onda da bulamazsa sahabenin, sonra da tâbiûnun açıklamalarına müracaat etmesi, dil ve edebiyat olarak Arapçayı, Kur'ân'la ilgili usûl ilimlerini   çok   iyi   bilmesi   şart koşulmuştur. Son zamanlarda bir müfessirin bilmesi gereken ilimlere   tabii   bilimler de eklenmiştir.

    Bunun yanında   tefsir   usûlü âlimleri, müfessirin   âdabını da   şöyle   tesbit   etmişlerdir: Kur'ân'ı tefsir edecek kişi hüsnüniyyet sahibi,   tefsirden   maksadı fesat değil   Kur'ân'a   ve İslâm'a   hizmet olmalı, güzel ahlâk sahibi,   İslâm'ın   amel   ve   ibadet   yönüne dikkat eden, doğruyu ve güzeli   arayan,   naklettiği   bilgilerde   dikkatli, alçak gönüllü, yumuşak huylu, hoş geçimli, izzet    sahibi,   hakkı   açıkça   söyleyebilen,   tekellüfsüz,   vakarlı,   değerini   ve   ilmini   taşıyabilen ideal bir müslüman   olmalıdır.   Konuşurken   veya yazarken ölçülü, kendisinden daha âlim olanlara öncelik   hakkı   tanıyıp   onlara saygılı olmalıdır. (Menna el-Kattan. a.e.sh:293-296)

    Ancak bu adaba ve şartlara riayetten sonradırki Kur'an Tefsirinde hata oranı herhalde azalacak, buna rağmen vukubulacak hatalar da beşeri te'viller olarak tescil olunacaktır." (Bedreddin Çetiner, Şamil İslam Ansiklopedisi, sh:128)